जसपा नेपाल बिभाजनका कारणहरु

भनिन छ एक सफल बिद्रोहिले कथा मात्रै भन्दैन । यथास्थितिका बिरुद्ध नया सम्भाबनाको क्षितिज खोलिदिन्छ । बिद्रोहिलाई यो वा त्यो नाम मा गल्ति माथि गल्ति गरिरहने छुट पनि हुदैन् । यथास्थितिको बिरोध गरेर मात्रै परिबर्तनकारिको जिम्मेवारी पुुरा हुदैन । बिद्धानहरु भन्छन ईतिहासले पाठ सिकाउदैन सजाय मात्रै दिन्छ । चलन चल्तिमा भने हामि ईतिहासबाट पाठ सिक्दै भन्ने वाक्यासलाई बडो पृय ढगले प्रयोग गर्ने गर्छौ । ईतिहासबाट पाठ सिकेको भए सायद उपेन्द्र यादवले पार्टि स्थापना गरेको १७ बर्षमा ११ पटक बिभाजनको सामना गर्नु पदैनथ्यो । नियति वा उपेन्द्र यदबको नियतको परिणाम हो पार्टि बिभाजन र ब्यत्तिगत रुपमा पार्टि छोडनेहरुको नाम सम्झिने हो भने पार्टिमा रहनेहरुको भन्दा लामो लिस्ट छोडनेहरुको हुने रहेछ । भाग्य नारायण गुप्तादेखि अशोक राईको नेतृत्वमा पार्टि बिभाजन हुदासम्मका नामहरुलाई स्मरण गर्ने हो र आज पार्टिमा एकजुट भएर बसिरहेको भए सिंगै मुलुकको नेतृत्व जसपा नेपालले गरि रहेको हुनसक्थ्यो । पार्टि छाडने र बिभजन गर्नेे समुह र ब्यात्तिहरुले पार्टि परित्याग गरेको देखिन्छ । अशोक राईहरु एकता पछि सबै भन्दा धेरै समय लगभग ९ बर्षसगै बसेछन । सायदै राजनीतिक रुपले राष्ट्रिय ब्यत्तित्व बनाई सकेकाहरु अशोक राई भन्दा लामो समय कोहि बस्न सकेनन । भाग्य नारायण गुप्ता, बिजय गच्छदार,जे पि गुप्ता ,महन्त ठाकुर राजेन्द्र महतो ,डा बाबुराम भटटराई ,युबराज कार्कि ,हेमराज राई जस्ता थुप्रै नेताहरुले पार्टि बिभाजन गरे वा ब्यत्तिगत रुपले पार्टि छाडे । यी सबै घटनाहरुको समग्र मुल्याङ्कन गर्दा भन्ने पर्ने हुन्छ उपेन्द्र यादबसंग पार्टिलाई एकताबद्ध बनाउन सक्ने सोच बिचार र क्षमता छैन ।

सिङ्गै मुलुकको नेतृत्व गर्ने बाताबरण बनाउनको बदला बैचारिक बिषयमा अलि रुचि राख्ने र पार्टि नेताहरुको कार्य शैलिमाथि प्रश्न उठाउनेहरुलाई पार्टि छोडन बाध्य नपारेसम्म वा किनारामा नधकेलेसम्म भातै नरुचने मूख्य प्रबृति स्थापित हुन पुग्यो । बिगतमा उपेन्द्र यादबको कार्यशैलि माथि गम्भिर असहमति राखेर पार्टि बिभाजन गरिएको देखिन्छ । तर अशोक राईको समुहले पार्टि बिभाजन गर्दा कार्यशैलिको सिमा पार गरेर बिचार, सिद्धान्त , दृष्टिकोण र आर्थिक अपारदर्शिता जस्तो गम्भिर प्रकृतिकोे सिमा भित्रसम्म प्रबेश गरेको छ । यसले के देखाउछ भने कम्जोरी र गल्तिबाट शिक्षा लिने होइन । कम्जोरिहरुलाई ढाक छोप गर्न थप गल्ति गर्ने कामले निरन्तरता पायो । गणतन्त्र स्थापना भए पछि निरन्तर सत्ता भोग गर्ने थोरै ब्यात्तिहरु मध्ये उपेन्द्र यादबको नाम पनि अग्रपंत्तिमा आउदोरहेछ । नेपालि राजनीति बृतमा चिया चर्चा हुदा चर्चा चल्ने एउटा बिषय छ । मधेश बिद्रोहको जुन राजनीतिक वोजन थियो त्यसले मधेश र मधेशि समुदाले के पायो भन्ने बहसको बिषय वा ब्यत्तिका फरक बिचार हुन सक्छन । तर मधेश बिद्रोहका नेताले साटन सक्ने भन्दा पनि बढि ब्यत्तिका हिसाबमा प्राप्त गरि सकेको कुरा राजनीतिक विश्लेषकहरुले बताउने गरेका छन् । भनिन्छ तत्कालिन मधेश बिद्रोह सुबिचारित बिद्रोह थिएन । स्वयम उपेन्द्र याबदलाई नै यति छिटो बिद्रोह हुन्छ भन्नेमा बिश्वास थिएन । मधेशमा असन्तुष्टि बढि रहेको थियो तर बिद्रोेहको तहसम्म पुग्ने बस्तुगत अवस्था बनेको थिएन । लाहानमा मधेश बन्दकोबेला माओबादी नेता राम कार्की र मातृका यादबले परिस्थिको राम्रो आङकलन नगरिकनै शत्तिको उन्मादमा लाश जफद गर्ने असमबेदनसिल जुन काम गरे त्यसले अप्रत्यसीत रुपमा मधेशी जनताको राज्यप्रतिको असन्तुष्टिलाई बिद्रोहमा परिणत गरि दियो । त्यो बिद्रोह राज्यसंग मात्रै सिमित रहेन । भर्खरै बिद्रोह गरेर शान्ति प्रकृयामा सहभागि हुदै गरेको माओबादी बिरुद्ध पनि लक्षित हुन पुग्यो । त्यसले मधेशमा नेकपा मओबादीको उपस्थितिलाई कमजोर मात्रै होइन नेकपा माओबादीलाई कुनै पनि बेला पछाडी धकेल्न सकिन्छ भन्ने मनोबिज्ञान निर्माण गर्न मदत गयो । गौरमा भएको अमानबिय बर्बरताले त माओबादीलाई पछाडि धकेल्नका निम्ति मधेशमा प्रयाप्त तागत छ भन्ने बलियो मनोबिज्ञान निर्माण भयो । यो मनोबिज्ञानलाई राजनीतिक रङ्गदिन मधेशि जनअधिकार फोरमका नेता उपेन्द्र यादब सफल रहे ।

संघिय समाजबादी पार्टि र मधेशि जनअधिकार फोरमका बिचमा पार्टि एकिकरण हुदा  संघिय समाजबादलाई पार्टिको मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्ने र सामुहिक नेतृत्व प्रणालि स्थापित गर्ने सहमति भए पश्चात पार्टि एकिकरण सम्भब भएको हो । पार्टिको मुख्य नारा संघियता, शुसासन ,समृद्धि र समाजबाद राखियो तर बिधान अधिबेशनका लागि प्रस्तावित बिधानमा लोकतन्त्र , सामाजिक न्याय र समाजबाद राखियो । एकिकरण पश्चात ब्यबहारिक रुपमा उपेन्द्र यादबले पार्टिका मुल बिचार र सिद्धान्तलाई आत्मादेखि स्वीकार गरेको आभाष कहिले भएन । उपेन्द्र यादब भारतिय समाजबादी चिन्तक राम मनोहर लोहियाको बिचार भन्दा पर जनै नसकने । पार्टि निर्माण ताका नेपाली कांग्रेस भन्दा अग्रगामि कम्युनिष्टहरु भन्दा लोकतान्त्रिक बनाउने दृष्टिकोण लिएर पार्टि निर्माण गरिएको थियो । तर पार्टि अध्यक्ष यादब समाजबादी लोकतन्त्र भन्दा अगाडि जानै नमान्ने ।सामावादी लोकतान्त्रिक पार्टिका निमित्त नया पार्टि बनाउनु पर्ने कुनै राजनैतिक आवाश्यकता नै थिएन । किन भने समाजबादी लोकतन्त्रका निमित्त स्थापित पार्टि नेपाली कांग्रेस नेपालि राजनीतिमा जबरजस्त स्थापित छ । जसपा नेपालमा रहेका साथिहरुले बिचार र सिद्धान्तका सन्दर्भमा बहस नै भएन फरक बिचार कसैको थिएन भन्न सक्छन । तर धेरैलाई चासोे र जानकारि नहुन सक्छ । बिधान अधिबेसनका लागि २०८० ÷३÷ मा प्रस्तुत गरिने प्रस्ताबित मस्यौदा बिधानको प्रस्ताबनामा प्रष्ट प्रस्ताब गरियको थियो । हाम्रो पार्टि समाजबादी लोकतान्त्रिक पार्टि हो । केहि बर्ष अगाडि देखिनै संघिय समाजबाद लेख्नका लागि बडो गाह्रो मान्दै कलम चलाएको आभास हुन्थ्यो । मस्यौदा बिधानको छलफलहरुमा सहभागि हुदा म आफैले भनेको हुं । यति प्रष्टका साथ हाम्रो पार्टि समाजबादी लोकतान्त्रिक पार्टि हो भनि सकेपछि पार्टिको नाम जसपा नेपाल किन राख्नु परयो ? पार्टिको नाम सलोपा राखे भइ हाल्यो । किन भने प्रस्ताबित बिधानमा प्रष्टसंग लेखिएको थियो हाम्रो पार्टि समाजबादि लोकतान्त्रिक पार्टि हो । प्रस्ताबित बिधानमा महाधिबेशनको औचित्य नै नहुने गरि महाधिबेशनको ब्याबस्था गरिएको थियो । पार्टिको नेतृत्व सामुहिक प्रणालिमा होईन । अध्यक्षलाई सर्बशत्तिमान प्रस्ताबित गरियो । प्रस्ताबित बिधानमा अन्य पदाधिकारिको काम भनेको अध्यक्षले अराए खटाएको गर्ने मात्रै थियो । जिम्मेवारिका सन्दर्भमा पदाधिकारिहरुको जिम्मेवारी अध्यक्षले तोके अनुसार हुने छ भन्ने प्रस्ताब गरियो ।अध्यक्षले आवश्यक ठानेमा जिम्मेवारी परिबर्तन गर्न सक्ने छ भन्ने प्रस्ताब गरियो । प्रस्ताबित बिधान मस्यौदामा पहिचानका बारेमा कतै उल्लेख गरिएन । पहिचानमा आधारित पार्टि समितिहरुलाई सम्पर्क समितीको तहमा सिमित राख्ने प्रस्ताव गरियो ।सुनसरी ,मोरङ्ग र झापा जस्ता जिल्लाहरुलाई मधेश प्रदेशमा राख्ने प्रस्तावमा फरक बिचार राख्ने भित्रको म पनि एक हो । रकम चेम्जोङ्गले नै मानिसके पछि तपाई किन जिरह गर्नु हुन्छ भनेर मलाई आफना मान्छे लगाएर सहमत गराउने प्रयत्न गरियो । बिधान अधिबेशन पश्चात पनि मैले आफनो अडानलाई जारि नै राखेको थिए । बिचार निर्माणको प्रकृयामा कुनै पनि कार्यकतालाई सहभागि नगराउने । फलत बिचारका मामलामा मौन बस्ने परम्परा कायम हुदै गयो । मस्यौदा बिधान पहिलो पटक पढदा यो बिधान जसपा नेपालको बिधान अधिबेशनका लागि अध्यक्ष उपेन्द्र याबद द्धारा नै मस्यौदा गरिएको प्रस्ताबित मस्यौदा हो भनेर बिश्वास नै लागेन ।

जब पार्टि पंक्ति भन्दा  भित्र तहगत छलफल सुरु भयो वहाका आसे पासेहरुले सबै कुरा समेटिएको छ । उकृष्ट छ जस्ताको तस्तै पास गर्नुपर्छ भन्न थाले त्यस पछि अध्यक्ष यादबको असलि मनोबिज्ञान बाहिर आयो । त्यसपछि भने अध्यक्ष यादब प्रतिको बिश्वास कमजोर हुन थाल्यो ।

कार्यशैलिका सन्र्दभात के भन्ने समानताको लागि बिद्रोह गरेको अगुवाले यस्तोसम्म गर्न सक्छ भनेर कसैले सोच्नै नसक्ने कार्यशैली । कार्यकर्ता बिचको असहतिहरु हल गर्न होइन एकलाई अर्काको बिरुद्ध प्रयोग गर्ने मात्रै होईन मलजल गरेर कहिले मिल्न नसक्ने कित्तामा उभ्याए पछि मात्रै सन्तोषको सास फेर्ने । एउटा नेताको बिरुद्ध अर्को नेतालाई प्रयोग गर्नमा पारङंगत । कार्यकतालाई जिम्मेवारी दिदा स्वार्थलाई केन्द्रमा राखेर जिम्मेबारी दिने स्वार्थको साधक बन्छ या बाधक बन्छ भन्ने आधारमा कार्यकर्तालाई जिम्मेवारि दिने । चाकरि र चाप्लुसिका महारथिहरुलाई बरिपरि राखेर आफनो स्तुति गान गाएको सुन्न खुब मन पराउने । आफनो स्तुति गाउनेहरुले गरेका अपराधहरुको ढाक छोप गर्न आफै अघि सर्ने । स्वार्थ गलत प्रबृतिका बिरुद्ध बोल्ने र इमान बचाउन चाहनेहरुलाई पार्टिबाट अलग हुनै पर्ने वा उप्रेन्द्र यादबका सबै गलत कृयाकलापहरुलाई सहेर बस्नु पर्ने बाध्यता श्रृजना गर्ने । केन्द्रिय समिति नाम मात्रैको थियो । केन्द्रिय समितिमा ब्याबस्थित छलफलका निम्ति बातावरण निर्माण गर्ने चाहाना नै नराख्ने । निर्बाचनमा टिकट बितरण गर्दा तल्ला समितिमा बिबाद हुने गरि टिकट बितरण गर्ने । आफै संमलग्न भएर एउटै पदका लागि दुई दुई जनालाई टिकट दिने अनि कार्यकर्ताको बिबाद र झगडामा मनोरन्जन लिने । पार्टि भित्र नेताहरुको बहिरगमन का बारेमा कुरा गरियो भने गयो ठिकै भयो भनेर खुशि मान्ने । यो बाध्यताका बिचमा उपेन्द्र यादबका गलत प्रबृतिहरुको साक्षि बस्नु भन्दा बिद्रोह गर्नेलाई साथ दिनु नै न्याय पुर्ण र संगति पुर्ण बिचार हुन्छ ।

पार्टिको मुल उदेश्य भित्र शुसासन पनि मुख्य रहेको थियो । पार्टि एकिकरण भए पछिको लगभग नौ बर्षमा पार्टिको आयब्याय एक पटक पनि केन्द्रिय समितिलाई जानकारि गराईन । कार्यालय भाडा कसरि ब्यबस्था हुदैछ । कार्यालयका कर्मचारि हरुको तलब सुबिधा कसरि ब्यबस्था गरिएको छ । त्यसको जानकारि कतै कसैलाई थाहा नहुने । अनौपचारिक, तर सार्बजानिक जतिकै खुल्ला के थियो भने समानुपातिकका संसदहरुसंग करोडौ असुलिएको छ । आर्थिक लेनदेनका कारणले पार्टिको नाम पनि भन्न नजान्नेहरुलाई समानुपालिक सांसद बनाईएको छ । त्यसको प्रत्यक्ष प्रमाणको रुपमा २०७४ सालको निर्बाचनमा महिला उम्मेद्धारको सुचिमा १ नं मा सुशिला श्रेष्टलाई राख्ने निर्णय भयो तर निर्बाचा आयोगमा दर्ता गर्दा रेणुका गुरुङ्गको नाम दर्ता गरिए छ । रेणुका गुरुङ्ग आफैले चुनाबि सभातिर मैले रु १ करोड दिएर १ नं मा नाम राखेको हु मलाई भोट दिनुहोस म मन्त्रि हुन्छु भनेर भोट मागे पछि मात्रै थाहा भयो रेणुका गुरुङ्ग को नाम १ नं मा सिफरिस भएको । चुनाब पछि आयोजित केन्द्रिय समितिको बैठकमा मैले यो बिषयलाई छलफलामा ल्याउन प्रश्ताब गरे तर यो बिषयलाई प्रबेश नगराउन सबै थोक गरियो । तर बैठकले छानबिन समिति बनाएर मात्रै बैठक अगाडि बढ्ने अबस्था बन्यो । बैठकमा मैले कुरा उठाए बापत मलाई क्रमश जिम्मेवारि बाट हटाउने काम गरियो त्यो बेला देखि गत चैत्रमा मात्रै मलाई स्कुल तथा प्रशिक्षण बिभागको सदस्य बनाइएको थियो । २ महिना पछि महाधिबेहन छ २ मैना अगाडि स्कुल तथा प्रशिक्षण बिभागको सदस्य बनाउदा मैले कति काम गर्ने अवसर प्राप्त गरे होला ? मधेश मुलका माननियहरुसंग करोडौको लेनदेनपछि मात्रै मन्त्री बनाउन तयार हुने आरोप पनि लागेको थियो ।

चुनाबका बेला पनि उम्मेद्धारहरुलाई पार्टिबाट गरिने सहयोगमा स्वार्थ साधकलाई १० औं लाख सहयोग गरेको र स्वार्थ बाधकलाई सहयोगको कुरागर्दा गालि गरेको कुरा सामान्य जस्तै बनि सकेको थियो । मधेश प्रदेशमा जसपा नेपालको नेतृत्वमा पुरै ५ बर्ष सरकार चल्यो । मधेश प्रदेश सरकारका अर्थ मन्त्रि बिजय यादब उपेन्द्र यादबको सबै भन्दा बिश्वास पात्र । बिजय यादबलाई अख्तियारले करोडौ भ्रष्टचार गरेको मुद्धा चलाई रहेको छ । जानकारहरु भन्ने गछर्न उपेन्द्र यादबको अनुमति बिना बिजय यादबले कुनै योजनानै सदर गरेनन । सबै प्रकरणमा राष्ट्रिय अध्यक्षको सहमति छ । तर बिजय यादबको यो भष्ट्रचारको मुद्धालाई ढाक छोप गर्न सबै हर्कत गरियो । गांउ घरतिर एउटा लोकउत्ति छ । गोठमा वा बगालमा एउटा बगाल पिरुवा पशु र हल पिरुवा गोरु परयो भने बगाल पनि बडदैन् गोठ पनि उभो लागदैन हल पनि कहिले फष्टिदैन ” यो उत्ति उपेन्द्र यादबका सन्दर्भमा  पनि सान्दभिक  हुन्छ भन्ने लाग्छ ।

माथिका लेखहरु लेखक भीम राईका निजी विचारहरु हुन ।